Μια τράπεζα… ανάποδα!

Αναδημοσίευση από την Social Activism Αθηνών

Το παράδειγμα της «Ηθικής Τράπεζας» στην Πάντοβα της Ιταλίας

Σε μία εποχή, όπου οι κυβερνήσεις προσπαθούν να διασώσουν ένα αποτυχημένο, καταναλωτικό, στυγνά ανταγωνιστικό και καθόλα καταστροφικό, για τον άνθρωπο και τη φύση, οικονομικό μοντέλο, στηρίζοντας πάση θυσία -θυσία όσων παράγουν τον κοινωνικό πλούτο- το υπάρχον τραπεζικό σύστημα, θα αναρωτιόταν κανείς πόσο προκλητικοί ή οξύμωροι ακούγονται οι όροι «ηθική», «κοινωνική» ή και «πράσινη τράπεζα». Η ύπαρξη μίας μη αμιγώς κερδοσκοπικής τράπεζας αποτελεί απλώς ένα ανέκδοτο προς διασκέδαση των μίζερων καιρών ή ένα εφαρμόσιμο μοντέλο το οποίο ως προς τους σκοπούς της, τουλάχιστον, φαίνεται να δουλεύει; Εάν ισχύει η λαϊκή ρήση, τότε «ο χρόνος… έδειξε». Κι όμως, λειτουργεί! 

Το παράδειγμα της “Banca Etica”, αλλιώς της «Ηθικής Τράπεζας» στην Ιταλία, αποτελεί το πλέον ενδεικτικό μοντέλο εναλλακτικής τράπεζας στην Ευρώπη το οποίο βασίζεται σε μια εν μέρει αντιστροφή των όρων λειτουργίας του παραδοσιακού χρηματοπιστωτικού συστήματος. Δεν πρόκειται για μία μοναδική περίπτωση, αφού αναζητώντας τις πρώτες αντίστοιχες προσπάθειες, φτάνουμε χρονικά πίσω στη Γερμανία του ‘70, ενώ και η προσπάθεια προχωρά και σήμερα με τις 24 κατά τόπους εναλλακτικές τράπεζες της Ευρώπης να έχουν ήδη συστήσει ομοσπονδία. Η “Banca Etica”, η οποία μετρά ήδη δεκατρία χρόνια από την ίδρυσή της το 1999 από τον Fabio Salviato, είναι μία ιδιαίτερα πετυχημένη ιδέα για τα δεδομένα της Γηραιάς Ηπείρου, πόσο μάλλον σε καιρούς κρίσης. Ένα από τα μεγάλα ατού της, είναι το ότι βασίζεται στην πραγματική οικονομία και στηρίζει με τις απαραίτητες μικροπιστώσεις όσους αποκλείονται από την αγορά. Εκτός από ορισμένα κρατικά ομόλογα, δε σχετίζεται περαιτέρω με τη χρηματιστηριακή οικονομία. Γι’ αυτό και γλίτωσε από τις συμπληγάδες του χρηματοπιστωτικού κραχ. Δε βγήκε απλώς αλώβητη, αλλά και κερδισμένη, καθώς οι στόχοι της και τα κριτήρια δανειοδότησης αύξησαν τη λεγόμενη τραπεζική πίστη προς το εν λόγω ίδρυμα. Χαρακτηριστικά, το 2009, οπότε και η Ευρωπαϊκή οικονομία είχε ήδη μπει σε υφεσιακή τροχιά, οι καταθέσεις αποταμιεύσεων στην «Ηθική Τράπεζα» άγγιξαν τα 569.351.000 ευρώ, ενώ οι εγκεκριμένες πιστώσεις ανήλθαν σε 447.803.0000 ευρώ.

Πώς λειτουργεί

Ας δούμε, λοιπόν, σε τι συνίσταται η ιδιότυπη Ηθική της ιταλικής τράπεζας. Παρά το γεγονός, ότι η Banca Etica προσφέρει σχεδόν ό,τι και οι υπόλοιπες τράπεζες στους πελάτες της, διαφοροποιείται με βάση κάποιες καταστατικές αρχές που αφορούν την προσήλωση στην κοινωνική οικονομία, δηλαδή, την οικονομία προς όφελος του ανθρώπου και του φυσικού περιβάλλοντος. Με άλλα λόγια, προωθεί την επένδυση προς μία φιλική προς το περιβάλλον παραγωγή ή σε δραστηριότητες ανάδειξής του, σε επιχειρήσεις κοινωφελούς εργασίας και σκοπού, όπως συνεταιρισμούς βιολογικών προϊόντων, projects ενεργειακής οικονομίας, δίκτυα αλληλέγγυου εμπορίου, κοινότητες επανένταξης, εκπαιδευτικά προγράμματα κ.ά. Για του λόγου το αληθές, ακολουθεί πίνακας με στοιχεία για τους τομείς χρηματοδότησης για τα έτη 2005-2007: 

Τομέας χρηματοδότησης                      Εγκεκριμένες πιστώσεις (€)
Χρονολογίες	2007	2006	2005
Κοινωνικές Υπηρεσίες (κοινωνικές, εκπαιδευτικές, υγείας), για κοινωνική ένταξη και ένταξη στην αγορά εργασίας	106.705	95.403	86.618
Προστασία περιβάλλοντος και πολιτισμικών αγαθών	10.129	10.718	13.062
Συνεισφορά στην ανάπτυξη, διεθνής εθελοντισμός, εμπόριο αλληλεγγύης	36.455	33.224	28.860
Ποιότητα ζωής, αθλητισμός για όλους, πολιτιστικές πρωτοβουλίες	132.985	122.833	101.821
Φυσικά πρόσωπα- δάνεια τιμής1	39.171	30.444	20.012
Άλλο	47.671	29.838	17.668
Σύνολο	373.116	322.459	268.041

* δίδονται σε άτομα που δεν είχαν εισόδημα την περίοδο δανειοδότησης τους.

 (Ο πίνακας προέρχεται από το www.blogal.gr)

Οι αξίες της Ηθικής Τράπεζας και τα κριτήρια δανειοδότησης

Οι αξίες πάνω στις οποίες στηρίζεται το εναλλακτικό χρηματοπιστωτικό σύστημα είναι η διαφάνεια ως προς τη διαχείριση, η αναγνώριση του δικαιώματος κάθε ανθρώπου, ανεξαρτήτως φύλου, καταγωγής ή οικονομικής κατάστασης στην πίστωση και η δημοκρατικότητα στη λήψη αποφάσεων. Ο άκρατος ανταγωνισμός αντικαθίσταται από τις συνεργασίες και την άμιλλα. Η συσσώρευση κεφαλαίου το οποίο δεν κινείται και δεν αξιοποιείται και εν γένει ο πλουτισμός θεωρείται αθέμιτος, ενώ ως κέρδος δε λογίζεται η εκτόξευση των οικονομικών μεγεθών, αλλά η αποτελεσματικότητα των δραστηριοτήτων προς όφελος της κοινωνίας, η προστασία του περιβάλλοντος και των φυσικών πόρων και η διεθνής αλληλεγγύη. Όσο για τα κριτήρια επιλογής των φυσικών ή νομικών προσώπων που δανειοδοτούνται, αυτά εκπορεύονται από τις παραπάνω αρχές. Με αυτό τον τρόπο, η κοινωνική χρησιμότητα του παραγομένου προϊόντος ή υπηρεσίας αποτελεί βασικό κριτήριο μαζί με το σεβασμό των εργασιακών δικαιωμάτων, την υποστήριξη των ευπαθών ομάδων και τη διάσωση του περιβάλλοντος.

Κάτι εξίσου σημαντικό αποτελεί και η προϋπόθεση συμμετοχής στις αποφάσεις όλων των μετόχων με μια ψήφο κατ’ άτομο ή νομικό πρόσωπο καθώς και το δικαίωμα συμμετοχής των καταθετών σε σημαντικές αποφάσεις. Τέλος, στη BancaEtica, κανείς από τους μετόχους δε επιτρέπεται να κατέχει πάνω από το 0,5% του συνολικού μετοχικού κεφαλαίου προκειμένου να διατηρηθούν οι πολυπόθητες ισορροπίες.

 1. Το βιοκλιματικό κτίριο τηςBanca Etica στην Πάντοβα(europaconcorsi.com)

Από την Ιταλία μέχρι το Μπαγκλαντές

Αν αυτό το εκσυγχρονισμένο και πρωτοποριακό μοντέλο φαντάζει πολύ Δυτικό, ας «ταξιδέψουμε» και λίγο πιο ανατολικά στον παγκόσμιο χάρτη. Η Grammen Bank, η «τράπεζα των φτωχών», όπως έμεινε γνωστή, ξεκίνησε το 1977 ως ερευνητικό πρόγραμμα από τον πανεπιστημιακό καθηγητή Muhammad Yunus.

Στόχος του προγράμματος ήταν να ξεριζώσει την τοκογλυφία και την εκμετάλλευση σε βάρος των πάμπτωχων αγροτών και αγροτισσών στα χωριά του Μπαγκλαντές αλλά και να μπορέσει να δώσει κίνητρα για ανεξαρτησία και αυτοδιαχείριση της γης από τους ίδιους τους χωρικούς οι οποίοι μαστίζονταν από την ανεργία. Η τράπεζα, αρχικά, έλαβε επιχορηγήσεις από το κράτος, αλλά σταδιακά έγινε αυτάρκης και πλέον βασίζεται κυρίως στις πλάτες των δανειζόμενων και των αγροτών καταθετών. Βασική αρχή της είναι η ενίσχυση μονάχα των φτωχών στρωμάτων με προτεραιότητα στη δανειοδότηση -μάλιστα χωρίς γραπτά συμβόλαια- των φτωχότερων από αυτούς. Ο Yunus, μάλιστα, θέλησε να ενισχύσει πολύ περισσότερο τις αγρότισσες οι οποίες ως γυναίκες ήταν χρόνια παραγκωνισμένες, μολονότι θεωρούνται στο Μπαγκλαντές μακράν πιο αποτελεσματικές στην οικονομική αλλά και οικιακή διαχείριση. Όσο για την κατάσταση που επικρατεί σήμερα, φαίνεται ότι η κυβέρνηση πιέζει –αρχικά με την επιβολή υποχρεωτικής συνταξιοδότησης του Yunus- να θέσει τη Grameen υπό τον έλεγχό της. Για πρώτη φορά, το μοναδικό ίδρυμα που έφερε ανάπτυξη μετά από χρόνια στα χωριά του Μπαγκλαντές βρίσκεται σε κίνδυνο.

2. Ο Yunus κατά την απονομή του Νόμπελ Ειρήνης το 2006 (www.nobelprice.org)

Τι προϋποθέσεις υπάρχουν στην Ελλάδα;

Όπως και να ‘χει, η εμπειρία δείχνει ότι η ανάπτυξη του ανθρώπινου δυναμικού και μία πιο δημιουργική και λιγότερο ενεργοβόρα και πιο κοινωνικά χρήσιμη παραγωγή προκύπτει από δομές που υποβοηθούν τους πολίτες να διαμορφώσουν συνθήκες αξιοπρεπούς διαβίωσης και προστασίας του οικοσυστήματος, του οποίου αποτελούν αναπόσπαστο μέρος. Κατά πόσο όμως, τέτοιου είδους πρωτοβουλίες θα μπορούσαν να παρθούν σήμερα σε μία χώρα όπως η Ελλάδα και σε συνθήκες οικονομικής κατάρρευσης; Μπορεί η κρίση να λειτουργούσε ως κίνητρο για αναζήτηση νέων μεθόδων παραγωγής και οικονομικής συνδιαλλαγής, αλλά αντί αυτού, η κοινωνία βυθίζεται στην ανεργία και η χώρα έχει γεμίσει από χιλιάδες παρασιτικά ενεχυροδανειστήρια και εισπρακτικές εταιρείες των οποίων η πρακτικές θυμίζουν μαύρες εποχές. Ποιός θα έπαιρνε όμως μια τέτοια πρωτοβουλία; Κανείς δε μπορεί να σηκώσει το βάρος του ρίσκου της εισόδου στην τραπεζική αγορά. Χωρίς στρατηγικό σχέδιο, χωρίς πρωταρχικό κεφάλαιο, χωρίς διαμορφωμένη πίστη από τους καταναλωτές, κάτι τέτοιο θα αποτελούσε απλώς ένα φιάσκο. Αυτό που πάνω από όλα λείπει, όμως, είναι η κουλτούρα και η εμπεδωμένη πρακτική της συνεργασίας και των κοινών στόχων, της δημιουργίας συμπράξεων, ενώσεων και ομοσπονδιών, προκειμένου να ενισχυθεί η δύναμη των οργανώσεων της Κοινωνίας των Πολιτών, η δυναμική προώθησης των οραμάτων τους και η αποτελεσματικότητά τους σε πρακτικό επίπεδο.

Κλείνοντας, ας επισημάνουμε ότι η ίδρυση της Ηθικής Τράπεζας πραγματοποιήθηκε από 22 ενώσεις, δίκτυα και συνομοσπονδίες με χρόνια παρουσία και εκατοντάδες χιλιάδες μέλη στην Ιταλία τα οποία προέρχονταν αντιπροσωπευτικά από όλους τους τομείς της εναλλακτικής παραγωγής, των κοινωνικών υπηρεσιών, του πολιτισμού και της περιβαλλοντικής προστασίας. Πρόκειται για Μη Κερδοσκοπικές Οργανώσεις κοινωφελούς σκοπού οι οποίες προσπάθησαν επί 4 χρόνια ώστε να συνενωθούν, να συγκεντρώσουν το πρωταρχικό κεφάλαιο και να προχωρήσουν στην ίδρυση του πρώτου υποκαταστήματος. Δεν προέκυψε ως πυροτέχνημα, αλλά γεννήθηκε από προϋπάρχουσες δομές. Αποτελεί πάντα ζήτημα, εάν υπάρχουν οι προϋποθέσεις προκειμένου μία ιδέα να είναι σε θέση να προχωρήσει, επί του πρακτέου, σε κάθε τόπο και για κάθε χρονική στιγμή. Όπως έγραψε σε σχετική παρουσίαση του εγχειρήματος στην Ελλάδα η Τερέζα Κορβίνο, του Δικτύου Ιταλών Ελλάδος “Collettivo Bella Ciao” που βοηθά στην προώθηση της ιδέας, η «Ηθική Τράπεζα» «[…]στηρίζεται στον εθελοντισμό των μετόχων και των αποταμιευτών και έχει πάνω από 1000 εθελοντές. Ακριβώς διότι είναι μια τράπεζα-κίνημα με ρίζες στην κοινωνία, μια τράπεζα όραμα. Ένα όραμα εφικτό, που θα θέλαμε να το κάνουμε πράξη και στην Ελλάδα». Το ερώτημα, εάν οι φορείς οι οποίοι θα μπορούσαν να υλοποιήσουν ένα τέτοιο όραμα έχουν την απαραίτητη συνεργατική κουλτούρα για να το θέσουν σε εφαρμογή, είναι εν τέλει ένα ακόμη ζητούμενο.